SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN TÂM LÍ, Ý THỨC

Chương III. SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN TÂM LÍ, Ý THỨC

Vấn đề nguồn gốc nảy sinh, hình thành, phát triển tâm lí, ý thức xét cả về phương diện loài người (phát triển chủng loại) lẫn phương diện riêng của từng người (phát triển cá thể) là một trong những vấn để cơ bản của tâm lí học. Tâm lí ý thức là kết quả của sự phát triển lâu dài của vật chất. Sự sống ra đời cách đây khoảng 2500 triệu năm. Sự nảy sinh, phát triển tâm lí, ý thức gắn liền với sự sống. Xét về mặt tiến hóa chủng loại thì tâm lí, ý thức nảy sinh và phát triển qua 3 giai đoạn lớn:

– Từ vật chất chưa có sự sống (vô sinh) phát triển thành vật chất có sự sống (hữu sinh).

– Từ sinh vật chưa có cảm giác phát triển thành sinh vật có cảm giác và các hiện tượng tâm lí khác, không có ý

thức.

– Từ động vật cấp cao không có ý thức phát triển thành người, thành chủ thể có ý thức.

3.1. SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN TÂM LÍ

3.1.1. Sự nảy sinh và hình thành tâm lí về phương diện loài người

1. a) Tiêu chuẩn xác định sự nảy sinh tâm lí

Tiêu chuẩn xác định sự nảy sinh tâm lí, hay nói cách khác, phản ánh tâm lí đầu tiên nảy sinh dưới hình thái nhạy cảm (hay còn gọi là tính cảm ứng).

Trước khi xuất hiện tính cảm ứng, ở những loài sinh vật dưới mức côn trùng (chẳng hạn loài nguyên sinh, bọt bể), chưa có tế bào thần kinh hoặc mới có mạng thần kinh phân tán khắp cơ thể, chỉ mới có tính chịu kích thích.

– Tính chịu kích thích là khả năng đáp lại các tác động của ngoại giới có ảnh hưởng trực tiếp đến sự tồn tại và phát triển của cơ thể. Đây là cơ sở đầu tiên cho tình cảm ứng, nhạy cảm xuất hiện.

– Trên cơ sở tính chịu kích thích, ở các loài côn trùng (giun, ong…) bắt đầu xuất hiện hệ thần kinh mấu (hạch), các yếu tố thần kinh đã tập trung thành những bộ phận tương đối độc lập giúp cơ thể có khả năng đáp lại những kích thích có ảnh trực tiếp lẫn các kích thích có ảnh hưởng gián tiếp đối với sự tồn tại của cơ thể, tính cảm ứng (nhạy cảm) xuất hiện. Tính nhạy cảm được coi là mầm mống đầu tiên của tâm lí, xuất hiện cách đây khoảng 600 triệu năm. Hiện tượng tâm lí đơn giản nhất này (cảm giác) dần dần phát triển lên thành các hiện tượng tâm lí khác phức tạp hơn.

1. b) Các thời kì phát triển tâm lí

Khi nghiên cứu các thời kì phát triển tâm lí của loài người có thể xét theo hai phương diện:

– Xét theo thức độ phản ánh thì tâm lí của loài người đã trải qua ba thời kì: cảm giác, tri giác, tư duy (bằng tay và ngôn ngữ).

– Xét theo nguồn gốc nảy sinh của hành vi thì tâm lí trải qua 3 thời kì: bản năng, kĩ xảo, trí tuệ.

* Cảm giác, tri giác, tư duy

– Thời kì cảm giác: Đây là thời kì đầu tiên trong phản ánh tâm lí có ở động vật không xương sống. Ở thời kì này con vật chỉ có khả năng trả lời từng kích thích riêng lẻ. Các động vật ở các bậc thang tiến hóa cao hơn và ở loài người đều có thời kì cảm giác, nhưng cảm giác ở con người khác xa về chất so với cảm giác của loài vật. Trên cơ sở cảm giác mà xuất hiện các thời kì phản ánh tâm lí cao hơn là tri giác và tư duy.

– Thời kì tri giác: Thời kì tri giác bắt đầu xuất hiện ở loài cá. Hệ thần kinh hình ống với tủy sống và vỏ não giúp động vật (từ loài cá trở đi) có khả năng đáp lại một tổ hợp các kích thích ngoại giới, chứ không đáp lại từng kích thích riêng lẻ. Khả năng phản ánh mới này gọi là tri giác. Từ loài lưỡng cư, bò sát, loài chim đến động vật có vú, tri giác đạt tới mức độ khá hoàn chỉnh. Đến mức ở cấp độ người thì tri giác hoàn toàn mang một chất lượng mới (con mắt, cái mũi, lỗ tai người có “hồn”, có “thần”).

– Thời kì từ duy

• Tư duy bằng tay: Ở loài người vượn Ôxtralôpitêc, cách đây khoảng 10 triệu năm, vỏ não phát triển trùm lên các phần khác của não, con vật đã biết dùng hai “bàn tay” để sờ mó, lắp ráp, giải quyết các tình huống cụ thể trước mặt, có nghĩa là con vật đã có tư duy bằng tay, tư duy cụ thể.
• Tư duy bằng ngôn ngữ: Đây là loại tư duy có một chất lượng hoàn toàn mới, nảy sinh khi loài người xuất hiện và chỉ có ở người, giúp con người nhận thức được bản chất, quy luật của thế giới. Nhờ tư duy ngôn ngữ mà hoạt động của con người có tính mục đích, tính kế hoạch cao nhất, hoàn chính nhất, giúp con người không chỉ nhận thức, cải tạo thế giới mà còn nhận thức và sáng tạo ra chính bản thân mình.

* Bản năng, kĩ xảo, hành vi, trí tuệ

– Thời kì bản năng

Từ loài côn trùng trở đi bắt đầu có bản năng. Bản năng là hành vi bẩm sinh, mang tính di truyền, có cơ sở là những phản xạ không điều kiện (ví dụ vịt con nở ra đã biết bơi). Bản năng nhằm thoả mãn các nhu cầu có tính thuần túy cơ thể. Ở các động vật có xương sống và người cũng có bản năng: bản năng dinh dương, bản năng tự vệ, bản năng sinh dục. Nhưng bản năng của người khác xa về chất so với bản năng của con vật: “bản năng của con người là bản năng có ý thức” (C. Mác). Bản năng của con người có sự tham gia của tư duy, lí trí, mang tính xã hội và mang đặc điểm lịch sử loài người.

– Thời kì kĩ xảo

Xuất hiện sau thời kì bản năng, trên cơ sở luyện tập. Kĩ xảo là một hành vi mới do cá nhân tự tạo. Hành vi kĩ xảo được lặp đi lặp lại nhiều lần trở thành định hình trong náo động vật, nhưng so với bản năng, hành vi kĩ xảo có tính mềm dẻo và khả năng biến đổi lớn.

– Thời kì hành vi trí tuệ

Hành vi trí tuệ là kết quả của luyện tập, do cá thể tự tạo trong đời sống của nó. Hành vi trí tuệ ở vượn người chủ yếu nhằm vào giải quyết các tình huống cụ thể có liên quan tới việc thoả mãn các yêu cầu sinh vật của cơ thể. Hành vi trí tuệ của con người sinh ra trong hoạt động, nhằm nhận thức bản chất, các mối quan hệ có tính quy luật, nhằm thích ứng và cải tạo thực tế khách quan. Hành vi trí tuệ của con người gắn liền với ngôn ngữ, là hành vi có ý thức.

3.1.2. Sự phát triển tâm lí về phương diện cá thể

1. a) Thế nào là phát triển tâm lí (về phương diện cá thể của con người)?

– Tuân theo nguyên lí chung của mọi sự phát triển trong thế giới, sự phát triển tâm lí của con người, từ lúc sinh ra đến khi qua đời, trải qua nhiều giai đoạn (gọi là những giai đoạn lứa tuổi). Việc xác định chính xác các giai đoạn phát triển tâm lí, tìm ra quy luật đặc thù của sự phát triển tâm lí trong từng giai đoạn, cũng như quy luật và cơ chế chuyển từ giai đoạn lứa tuổi này sang giai đoạn lứa tuổi khác có ý nghĩa to lớn về mặt lí luận và thực tiễn. Sự phát triển tâm lí con người về phương diện cá thể là một quá trình chuyển đổi liên tục từ cấp độ này sang cấp độ khác. Ở mỗi cấp độ lứa tuổi, sự phát triển tâm lí đạt tới một chất lượng mới và diễn ra theo các quy luật đặc thù.

– L.X.Vưgôtxki (nhà tâm lí học Liên Xô) đã căn cứ vào những thời điểm mà sự phát triển tâm lí có những đột biến để xác định thời kì phát triển tâm lí.

A.N.Lêônchiev chỉ ra rằng, sự phát triển tâm lí của con người gắn liền với sự phát triển hoạt động của con người trong thực tiễn đời sống của nó, trong đó một số hoạt động đóng vai trò chính (chủ đạo) trong sự phát triển, một số hoạt động khác giữ vai trò phụ. Sự phát triển tâm lí của con người phụ thuộc chủ yếu vào hoạt động chủ đạo. Các nhà tâm lí học đã chỉ rõ:

• Hoạt động chủ đạo ở tuổi sơ sinh (từ 0 – 1 tuổi) là hoạt động giao tiếp cảm xúc trực tiếp với người lớn, trước hết là với cha mẹ.
• Hoạt động vui chơi là hoạt động chủ đạo ở lứa tuổi mẫu giáo (từ 3–6 tuổi).
• Hoạt động học tập là hoạt động chủ đạo ở lứa tuổi học sinh.
• Hoạt động lao động và hoạt động xã hội là hoạt động chủ đạo ở lứa tuổi thanh niên và người trưởng thành.

Các hoạt động chủ đạo có tác dụng quyết định chủ yếu nhất đối với sự hình thành những nét căn bản và đặc trưng cho giai đoạn hoặc thời kì lứa tuổi; đồng thời quy định tính chất của các hoạt động khác.

1. b) Các giai đoạn phát triển tâm lí theo lứa tuổi

Giai đoạn tuổi sơ sinh và hài nhi:

– Thời kì từ 0 đến 2 tháng đầu (sơ sinh).

– Thời kì từ 2 đến 12 tháng (hài nhi) Giai đoạn trước tuổi học

– Thời kì vườn trẻ (từ 1 đến 3 tuổi).

– Thời kì mẫu giáo (từ 3 đến 6 tuổi). Giai đoạn tuổi đi học

– Thời kì đầu tuổi học (nhi đồng hoặc học sinh tiểu học, từ 6 đến 11 tuổi).

– Thời kì giữa tuổi học (thiếu niên hoặc học sinh phổ thông trung học cơ sở, từ 12 đến 15 tuổi).

– Thời kì cuối tuổi học (hay tuổi thanh niên, hoặc học sinh phổ thông trung học, từ 15 đến 18 tuổi).

– Thời kì sinh viên: từ 18 đến 23, 24 tuổi.

Giai đoạn tuổi trưởng thành: từ 24, 25 tuổi trở đi.

Giai đoạn người già: từ sau tuổi về hưu, 55 – 60 tuổi trở đi.

3.2. SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN Ý THỨC

3.2.1. Bản chất và cấu trúc của ý thức

1. a) Ý thức là gì?

Từ “ý thức” có thể được dùng với nghĩa rộng hoặc nghĩa hẹp. Theo nghĩa rộng, ý thức thường được dùng đồng nghĩa với tinh thần, tư tưởng… (ý thức tổ chức, ý thức kỉ luật…). Theo nghĩa hẹp, khái niệm ý thức được dùng để chỉ một cấp độ đặc biệt trong tâm lí con người.

Vậy ý thức là hình thức phản ánh tâm lí cao nhất chỉ riêng con người mới có, phản ánh bằng ngôn ngữ, là khả năng con người hiểu được các tri thức (hiểu biết) mà con người đã tiếp thu được (Là tri thức về tri thức, phản ánh của phản ánh).

Có thể ví ý thức như “cặp mắt thứ hai” soi vào kết quả (các hình ảnh tâm lí) do “cặp mắt thứ nhất” (cảm giác, tri giác, trí nhớ, tư duy, cảm xúc…) mang lại. Với ý nghĩa đó ta có thể nói: Ý thức là tồn tại được nhận thức.

1. b) Các thuộc tính cơ bản của ý thức

• thức thể hiện năng lực nhận thức cao nhất của con người về thế giới.

– Nhận thức các bản chất, nhận thức khái quát bằng ngôn ngữ.

– Dự kiến trước kế hoạch hành vi, kết quả của nó, làm cho hành vi mang tính có chủ định.

• thức thể hiện thái độ của con người đối với thế giới. Ý thức không chỉ nhận thức sâu sắc về thế giới mà còn thể hiện thái độ đối với nó. C.Mác và Ph.Ăngghen đã viết: “Ý thức tồn tại đối với tôi là tồn tại một thái độ nào đó đối với sự vật này hay sự vật khác, động vật không biết “tỏ thái độ” đối với sự vật nào cả…”.
• thức thể hiện năng lực điều khiển, điều chỉnh hành vi của con người:

Trên cơ sở nhận thức bản chất khái quát và tỏ rõ thái độ với thế giới. Ý thức điều khiển, điều chỉnh hành vi của con người đạt tới mục đích đã đề ra. Vì thế ý thức có khả năng sáng tạo. V.I.Lênin nói: “Ý thức của con người không chỉ phản ánh hiện thực khách quan mà còn sáng tạo nó”.

Khả năng tự ý thức: con người không chỉ ý thức về thế giới mà ở mức độ cao hơn, con người có khả năng tự ý thức, có nghĩa là khả năng tự nhận thức về mình, tự xác định thái độ đối với bản thân, tự điều khiển, điều chỉnh, tự hoàn thiện mình.

1. c) Cấu trúc của ý thức

• thức là một cấu trúc tâm lí phức tạp bao gồm nhiều mặt, là một chỉnh thể mang lại cho thế giới tâm hồn của con người một chất lượng mới. Trong ý thức có ba mặt thống nhất hữu cơ với nhau, điều khiển hoạt động có ý thức của con người.

Mặt nhận thức

– Các quá trình nhận thức cảm tính mang lại những tài liệu đầu tiên cho ý thức, là tầng bậc thấp của ý thức.

– Quá trình nhận thức lí tính là bậc tiếp theo trong một nhận thức của ý thức, đem lại cho con người những hiểu biết bản chất, khái quát về thực tại khách quan. Đây là nội dung rất cơ bản của ý thức, là hạt nhân của ý thức giúp con người hình dung ra trước kết quả của hoạt động và hoạch định kế hoạch hành vi.

Mặt thái độ của ý thức, nói lên thái độ lựa chọn, thái độ cảm xúc, thái độ đánh giá của chủ thể đối với thế giới.

Mặt năng động của ý thức. Ý thức điều khiển, điều chỉnh hoạt động của con người làm cho hoạt động của con người có ý thức. Đó là quá trình con người vận dụng những hiểu biết và tỏ thái độ của mình nhằm thích nghi, cải tạo thế giới và cải biến cả bản thân. Mặt khác, ý thức nảy sinh và phát triển trong hoạt động. Cấu trúc của hoạt động quy định cấu trúc của ý thức. Vì thế nhu cầu, hứng thú, động cơ, ý chí… đều có vị trí nhất định trong cấu trúc của ý thức.

3.2.2. Sự hình thành và phát triển ý thức

1. a) Sự hình thành ý thức của con người (về phương diện loài người)

Các tác giả kinh điển của chủ nghĩa Mác đã chỉ rõ: Trước hết là lao động, sau lao động và đồng thời với lao động là ngôn ngữ, đó là hai động lực chủ yếu đã biến bộ óc con vượn thành bộ não con người. Đây cũng chính là hai yếu tố tạo nên sự hình thành ý thức của con người.

Vai trò của lao động đối với sự hình thành ý thức

– Điều khác biệt giữa con người và con vật (người kiến trúc sư với con ong, người thợ dệt với con nhện) là trước

khi lao động làm ra một sản phẩm nào đó, con người phải hình dung ra được mô hình của cái cần làm ra và cách làm ra cái đó trên cơ sở huy động toàn bộ vốn hiểu biết, năng lực trí tuệ của mình vào đó. Con người có ý thức về cái mà mình sẽ làm ra.

– Trong lao động con người phải chế tạo và sử dụng các công cụ lao động, tiến hành các thao tác và hành động lao động (cách làm ra cái) tác động vào đối tượng lao động để làm ra sản phẩm. Ý thức của con người được hình thành và thể hiện trong quá trình lao động.

– Kết thúc quá trình lao động, con người có ý thức đối chiếu sản phẩm làm ra với mô hình tâm lí của sản phẩm mà mình đã hình dung ra trước để hoàn thiện, đánh giá sản phẩm đó. Như vậy, có thể nói ý thức được hình thành và biểu hiện trong suốt quá trình lao động của con người, thống nhất với quá trình lao động và sản phẩm lao động do mình làm ra.

Vai trò của ngôn ngữ và giao tiếp đối với sự hình thành ý thức

– Nhờ có ngôn ngữ ra đời cùng với lao động mà con người có công cụ để xây dựng, hình dung ra mô hình tâm lí của sản phẩm (cái và cách làm ra sản phẩm đó). Hoạt động ngôn ngữ (hệ thống tín hiệu thứ hai) giúp con người có ý thức về việc sử dụng công cụ lao động, tiến hành hệ thống các thao tác lao động để làm ra sản phẩm. Ngôn ngữ cũng giúp con người phân tích, đối chiếu, đánh giá sản phẩm mà mình làm ra.

– Hoạt động lao động là hoạt động tập thể, mang tính xã hội. Trong lao động, nhờ ngôn ngữ và giao tiếp mà con người thông báo, trao đổi thông tin với nhau, phối hợp động tác với nhau để cùng làm ra sản phẩm chung. Nhờ có ngôn ngữ và giao tiếp mà con người có ý thức về bản thân mình, ý thức về người khác (biết mình, biết người) trong hoạt động chung.

1. b) Sự hình thành ý thức và tự ý thức của cá nhân

• Ý thức của cá nhân được hình thành trong hoạt động và thể hiện trong sản phẩm hoạt động của cá nhân. Như trên đã nói trong hoạt động, cá nhân đem vốn kinh nghiệm, năng lực tiềm tàng của thần kinh cơ bắp, hứng thú, nguyện vọng… của mình thể hiện trong quá trình làm ra sản phẩm. Trong sản phẩm của hoạt động “tồn đọng”, chứa đựng bộ mặt tâm lí, ý thức của cá nhân. Bằng hoạt động đa dạng và phong phú trong cuộc sống thực tiễn, cá nhân hình thành, phát triển tâm lí, ý thức của mình.
• Ý thức của cá nhân được hình thành trong mối quan hệ giao tiếp của cá nhân với người khác, với xã hội.

Trong quan hệ giao tiếp, con người đối chiếu mình với người khác, với chuẩn mực đạo đức xã hội để có ý thức về người khác và ý thức về chính bản thân mình. C Mác và Ph.Ăngghen đã viết: “Sự phát triển của một cá thể phụ thuộc vào sự phát triển của nhiều cá thể khác mà nó đã giao tiếp trực tiếp hay gián tiếp”.

* Ý thức của cá nhân được hình thành bằng con đường tiếp thu nền văn hóa xã hội, ý thức xã hội.

Thông qua các hình thức hoạt động đa dạng, bằng con đường dạy học giáo dục và giao tiếp trong quan hệ xã hội, cá nhân tiếp thu, lĩnh hội các chuẩn mực xã hội, các định hướng giá trị xã hội để hình thành ý thức cá nhân.

• Ý thức của cá nhân được hình thành bằng con đường tự nhận thức, tự đánh giá, tự phân tích hành vi của mình. Trong quá trình hoạt động, giao tiếp trong xã hội, cá nhân hình thành ý thức về bản thân mình (ý thức bản ngã – tự ý thức). Trên cơ sở đối chiếu mình với người khác, với chuẩn mực xã hội, cá nhân tự giáo dục, tự hoàn thiện mình.

3.2.3. Các cấp độ ý thức

Căn cứ vào tính tự giác, mức độ sáng tỏ, phạm vi bao quát của tâm lí, người ta phân chia các hiện tượng tâm lí của con người thành 3 cấp độ:

– Cấp độ chưa ý thức.

– Cấp độ ý thức và tự ý thức

– Cấp độ ý thức nhóm và ý thức tập thể.

1. a) Cấp độ chưa ý thức

Trong cuộc sống, cùng với các hiện tượng tâm lí có ý thức, chúng ta thường gặp những hiện tượng tâm lí chưa có

• thức diễn ra chi phối hoạt động của con người. Ví dụ: người mắc chứng mộng du vừa ngủ vừa đi trên mái nhà, người say rượu nói ra những điều không có ý thức (chưa ý thức). Hiện tượng tâm lí “không ý thức” này khác với từ “vô ý thức” (vô ý thức tổ chức, vô ý thức tập thể, mà ta vẫn dùng hàng ngày). Ở đây, người vô ý thức thể hiện sự thiếu ý thức tôn trọng tổ chức, tôn trọng kỉ luật, quy định chung của tập thể, anh ta rất có ý thức về việc làm sai trái của mình. Hiện tượng tâm lí không ý thức, chưa nhận thức được, trong tâm lí học gọi là vô thức.

Vô thức là hiện tượng tâm lí ở tầng bậc chưa ý thức, nơi mà ý thức không thực hiện chức năng của mình. Vô thức bao gồm nhiều hiện tượng tâm lí khác nhau của tầng không (chưa) ý thức:

– Vô thức ở tầng bản năng vô thức (bản năng dinh dưỡng, tự vệ, sinh dục) tiềm tàng ở tầng sâu, dưới ý thức, mang tính bẩm sinh, di truyền.

– Vô thức còn bao gồm cả những hiện tượng tâm lí dưới ngưỡng ý thức (dưới ý thức hay trên ý thức).

Ví dụ: có lúc ta cảm thấy thích một cái gì đó, nhưng không hiểu rõ vì sao. Có lúc thích, có lúc không thích, khi gặp điều kiện thì bộc lộ ý thích, khi không có điều kiện thì thôi.

– Hiện tượng tâm thế: hiện tượng tâm lí dưới ý thức, hướng tâm lí sẵn sàng chờ đón, tiếp nhận một điều gì đó, ảnh hướng đến tính linh hoạt và tính ổn định của hoạt động. Cũng có lúc tâm thế phát triển xâm nhập cả vào tầng ý thức. Ví dụ: Tâm thế yêu đương của đôi bạn trẻ đang say mê nhau, tâm thế nghỉ ngơi của người cao tuổi.

– Có những loại hiện tượng tâm lí vốn là có ý thức nhưng do lặp đi lặp lại nhiều lần chuyển thành dưới ý thức. Chẳng hạn một số kĩ xảo, thói quen ở con người được luyện tập đã thành thục, trở thành “tiềm thức”, một dạng tiềm tàng sâu của ý thức. Tiềm thức thường trực chỉ đạo hành động, lời nói, suy nghĩ… của người tới mức không cần ý thức tham gia.

1. b) Cấp độ ý thức, tự ý thức

– Ở cấp độ ý thức, như đã nói ở trên, con người nhận thức, tỏ thái độ có chủ tâm và dự kiến trước được hành vi của mình, làm cho hành vi trở nên có ý thức. Ý thức thể hiện trong ý chí, trong chú ý (sẽ trình bày ở phần sau).

– Tự ý thức là mức độ phát triển cao của ý thức. Tự ý thức bắt đầu hình từ tuổi lên ba. Thông thường tự ý thức biểu hiện ở các mặt sau:

• Cá nhân tự nhận thức về bản thân mình từ bên ngoài đến nội dung tâm hồn đến vị thế và các quan hệ xã hội.
• Có thái độ đối với bản thân, tự nhận xét, tự đánh giá.
• Tự điều chỉnh, tự điều khiển hành vi theo mục đích tự giác.
• Có khả năng tự giáo dục, tự hoàn thiện mình.

1. c) Cấp độ ý thức nhóm và ý thức tập thể

Trong mối quan hệ giao tiếp và hoạt động, ý thức của cá nhân sẽ phát triển dần đến cấp độ ý thức xã hội, ý thức nhóm, ý thức tập thể (Ví dụ: ý thức về gia đình, ý thức về dòng họ, ý thức dân tộc, ý thức nghề nghiệp…). Trong cuộc sống khi con người hành động, hoạt động với ý thức cộng đồng, ý thức tập thể, mỗi người có thể có thêm sức mạnh tinh thần mới mà người đó chưa bao giờ có được khi anh ta chỉ hoạt động với ý thức cá nhân riêng lẻ.

Tóm lại, các cấp độ khác nhau của ý thức luôn tác động lẫn nhau, chuyển hóa và bổ sung cho nhau làm tăng tính đa dạng và sức thạnh của ý thức. Ý thức thống nhất với hoạt động, hình thành, phát triển và thể hiện trong hoạt động, ý thức chủ đạo, điều khiển, điều chỉnh hoạt động, làm cho hoạt động có ý thức.

3.2.4. Chú ý – điều kiện của hoạt động có ý thức

1. Chú ý là gì? Chú ý là sự tập trung của ý thức vào một hay một nhóm sự vật hiện tượng, để định hướng hoạt động, bảo đảm điều kiện thần kinh – tâm lí cần thiết cho hoạt đang tiến hành có hiệu quả.

Chú ý được xem như là một trạng thái tâm lí “đi kèm” các hoạt động tâm lí khác, giúp cho các hoạt động tâm lí đó có kết quả, chẳng hạn ta vẫn thường nói: chăm chú nhìn, lắng tai nghe, tập trung suy nghĩ… Các hiện tượng chăm chú là thi tập trung… là những biểu hiện của chú ý. Chú ý không có đối tượng riêng, đối tượng của nó chính là đối tượng của hoạt động tâm lí mà nó “đi kèm”. Vì thế chủ ý được coi là “cái nền”, “cái phông”, là điều kiện của hoạt động có ý thức

1. Các loại chú ý: Có ba loại chú ý: chú ý không chủ định, chú ý có chủ định và chú ý “sau khi có chủ định”.

• Chú ý không chủ định là loại chú ý không có mục đích tự giác, không cần sự nỗ lực của bản thân. Chú ý không chủ định chủ yếu do tác động bên ngoài gây ra, phụ thuộc vào đặc điểm của vật kích thích như:

– Độ mới lạ của vật kích thích.

– Cường độ kích thích.

– Sự trái ngược giữa vật kích thích và bối cảnh…

Loại chú ý này thường nhẹ nhàng, ít căng thẳng nhưng kém bền vững, khó duy trì lâu dài.

* Chú ý có chủ định là loại chú ý có mục đích định trước và phải có sự nỗ lực của bản thân.

Chú ý có chủ định có liên quan chặt chẽ với hoạt động của hệ thống tín hiệu thứ hai, với ý chí, tình cảm, xu hướng của cá nhân.

Hai loại chú ý nói trên có liên quan chặt chẽ với nhau, bổ sung và chuyển hóa lẫn nhau, giúp con người phản ánh đối tượng có kết quả.

• Chú ý “sau khi có chủ định”. Loại chú ý này vốn là chú ý có chủ định, nhưng không đòi hỏi sự căng thẳng của ý chí, lôi cuốn con người vào nội dung và phương thức hoạt động tới mức khoái cảm, đem lại hiệu quả cao của chú ý. Ví dụ khi bắt đầu đọc sách đòi hỏi phải có chú ý có chủ định, nhưng càng đọc ta càng bị nội dung hấp dẫn của cuốn sách thu hút làm cho bản thân say sưa đọc, không cần sự nỗ lực cao, sự căng thẳng của ý chí. Như vậy là chú ý có chủ định đã chuyển thành “sau khi có chủ định”.

1. c) Các thuộc tính cơ bản của chú ý

• Sức tập trung của chú ý: là khả năng chỉ chú ý đến một phạm vi đối tượng tương đối hẹp cần thiết cho hoạt động lúc đó. Số lượng các đối tượng mà chú ý hướng tới gọi là khối lượng chú ý. Khối lượng này tùy thuộc vào đặc điểm của đốí tượng, cũng như vào nhiệm vụ và đặc điểm của hoạt động. Có những trường hợp do bệnh lí hoặc do quá say mê tập trung chú ý vào đối tượng nào đó mà “quên hết mọi chuyện khác” đó là hiện tượng đãng trí.

• Sự bền vững của chú ý: đó là khả năng duy trì lâu dài chú ý vào một hay một số đối tượng của hoạt động. Ngược với độ bền vững là sự phân tán chú ý. Phân tán chú ý diễn ra theo chu kì gọi là sự giao động của chú ý.

• Sự phân phối chú ý: là khả năng cùng một lúc chú ý đầy đủ đến nhiều đối tượng hay nhiều hoạt động khác nhau một cách có chủ đích. Thực tế đã chứng minh rằng, chú ý chỉ tập trung vào một số đối tượng chính còn các đối tượng khác chỉ cần có sự chú ý tối thiểu nào đó.
• Sự di chuyển chú ý: là khả năng chuyển chú ý từ đối tượng này sang đối tượng khác theo yêu cầu của hoạt động. Sự di chuyển chú ý không mâu thuẫn với độ bền vững của chú ý, nó cũng không phải là phân tán chú ý. Sự di chuyển chú ý là sức chú ý được thay thế có ý thức.

Trên đây là những thuộc tính cơ bản của chú ý, chúng có quan hệ bổ sung cho nhau. Mỗi thuộc tính của chú ý có thể giữ vai trò tích cực hay không tùy thuộc vào chỗ ta biết sử dụng từng thuộc tính hay phối hợp các thuộc tính theo yêu cầu của hoạt động.

TÀI LIỆU CẦN ĐỌC THÊM

1. Phạm Minh Hạc (chủ biên), Tâm lí học, tập I, NXB Giáo dục, 1988 (Chương II: “Hoạt động, giao lưu, tâm lí, ý thức” từ trang 69 đến 86).
2. Nguyễn Quang Uẩn (chủ biên), Tâm lí học đại cương, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 1996 (Chương III: Sự hình thành, phát triển tâm lí, ý thức”, từ trang 56 trên trang 72).

CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Tâm lí của con người được hình thành và phát triển như thế nào xét cả về phương diện loài người lẫn phương diện cá nhân?
2. Ý thức là gì? Ý thức được hình thành và phát triển như thế nào? Phân biệt ý thức và vô thức.
3. Vì sao nói chú ý là điều kiện của hoạt động có ý thức?

Thảo luận: Tâm lí, ý thức hình thành và phát triển trong hoạt động.

Created by AM Word₂CHM

BÀI TẬP

BÀI TẬP 1. Có những ý kiến khác nhau về vấn đề học sinh nào được coi là đã chú ý nhiều hơn?

Có người cho rằng: Nếu học sinh không bị thu hút vào việc nói chuyện, vào những tiếng động lạ, thì tất nhiên là nó đang chú ý học. Có người lại cho rằng: Một người có chú ý là người mà trong khi nói chuyện vẫn nhìn và nghe tất cả những gì xảy ra xung quanh. Một số khác nữa lại cho rằng: Tính chú ý là năng lực nhận ra ngay tức khắc trong chớp mắt nhiều chi tiết trong lài liệu học tập đang để ở trước mặt.

Mỗi trường hợp trên đã nói đến thuộc tính nào của chú ý?

BÀI TẬP 2. Lớp học náo nhiệt, học sinh không nghe cô giáo giảng bài. Đột nhiên cô giơ lên một bức tranh khổ to. Lập tức học sinh yên lặng, nhưng, sau 2– 3 phút lại mất trật tự. Khi đó giáo viên bắt đầu đặt các câu hỏi về bức tranh. Lớp học lại yên lặng.

Loại chú ý nào đã nẩy sinh ở học sinh trong trường hợp đầu và trong trường hợp thứ hai? Tại sao?

BÀI TẬP 3. Một học sinh kể lại rằng em đã cố gắng như thế nào để tập trung được chú ý trong giờ học.

Em nói: “Tôi muốn hiểu biết hình học. nhưng nó quả là khó đối với tôi. Trong khi nghe thầy giảng đôi khi tôi nhận thấy rằng ý nghĩ của tôi tuột đi đâu đó. Khi đó tôi tự nhủ rằng cần phải chú ý xem thầy nói gì, rằng ở nhà mình tự học còn khó khăn hơn nhiều. Tôi nhẩm lại từng lời thầy giáo và cứ như thế tôi đã duy trì được sự chú ý của mình”.

1. Những điều kiện nào lôi cuốn sự chú ý có chủ định của học sinh (được thể hiện trong giờ học trên)?
2. Căn cứ vào những dấu hiệu nào để có thể xác định là ở học sinh có sự chú ý có chủ định?

BÀI TẬP 4. Hãy giải thích cơ chế sinh lí của những hiện tượng dưới đây. Những hiện tượng đó được gọi là gì?

1. Thầy giáo dạy toán lôi cuốn sự chú ý của học sinh một cách mạnh mẽ đến nỗi không một em nào nghe thấy tiếng chuông báo hết giờ học cả!
2. Nhạc sĩ Beethoven một lần vào quán ăn, trong khi chờ bồi bàn, liền nảy sinh cảm hứng, ông vội mở sổ tay cắm cúi ghi nốt nhạc. Sáng tác xong, ông đòi thanh toán tiền ăn, rời quán một cách “no nê”, tuy trong bụng lép kẹp!
3. Newton có thói quen tự nấu ăn sáng, có lần mải suy nghĩ mà ông đã luộc chiếc đồng hồ trong xoong, mà tay vẫn cầm quả trứng sống!

BÀI VIẾT LIÊN QUAN

• Những va chạm hằng ngày trong cuộc sống lứa đôi
• Giải đáp thắc mắc trong tình yêu hôn nhân gia đình nam nữ
• Hạnh phúc cá nhân, gia đình, cạm bẫy của tình yêu
• Đời sống tình cảm của người con gái
• Đời sống tình cảm của người con trai
• Tai hại trong quan niệm hôn nhân cưỡng bức
• Tai hại trong quan hệ hôn nhân tự do
• Từ hôn nhân tự do đến hôn nhân cưỡng bức
• Quan niệm chung của trai và gái trong việc lập gia đình
• Quan niệm tình ái của gái và trai trong việc kết hôn
• Đời sống tình cảm của con người trong gia đình
• Ái tình và hạnh phúc
• Yếu tố cấu tạo thành gia đình
• Gia đình, một nền tảng trong xã hội
• Chân giá trị của đời sống gia đình
• Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh THCS
• Đặc điểm tâm sinh lí lứa tuổi học sinh Trung học phổ thông
• Nhập môn tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm
• Nhân cách và hình thành phát triển nhân cách
• Trí nhớ, các quá trình cơ của trí nhớ, thực hành trí nhớ
• Tình cảm và ý chí, đặc điểm của tình cảm
• Hoạt động nhận thức, cảm giác, tri giác con người
• Sự hình thành và phát triển tâm lí, ý thức
• Cơ sở tự nhiên và cơ sở xã hội của tâm lý người
• Tâm lí học là một khoa học
• Ghen là gì ?. Những điều nên nhớ và cần tránh trong tình yêu
• Những tiêu chuẩn căn bản trong hôn nhân
• Bảo vệ hạnh phúc cuộc sống, vật chất, tinh thần
• Hoạt động học tập và sự phát triển trí tuệ của học sinh trung học cơ sở
• Những điều kiện phát triển tâm lý lứa tuổi của học sinh trung học cơ sở
• Vị trí và giai đoạn phát triển tâm lý của lứa tuổi học sinh trung học cơ sở
• Sự phân chia các giai đoạn phát triển tâm lý trẻ em
• Dạy hoc, giáo dục và sự phát triển tâm lý
• Quy luật chung của sự phát triển tâm lý trẻ em
• Lý luận về sự phát triển tâm lý học của trẻ
• Khái quát về tâm lý học lứa tuổi và sư phạm
• XEM THÊM